Restauracija kapitalizma sprovodi se uspešno i na radost kapitalista, slažu se naši sagovornici/ce. Od raspada SFRJ i ratova, rastakanjem socijalističkog društveno-ekonomskog uređenja privatizacijskom pljačkom, uništavanjem industrije, te zdravstva, školstva i drugih institucija od opšteg društvenog značaja, i u Srbiji i u drugim zemljama dolazi do dramatičnog osiromašenja stanovništva. Danas u svim bivšim republikama ljudi žive i rade u izrazito nesigurnim uslovima, bez adekvatne socijalne zaštite, stambenog zbrinjavanja, uz smanjen opseg radnih prava i zarade nedovoljne čak i za osnovne ljudske potrebe.
Profitirale su, prema rečima Minela Abaza, politikologa i aktiviste iz Bosne i Hercegovine‒ elite: „Kad su radnici postali ratnici i dok su narodi ginuli širom Bosne i Hercegovine, elite su za to vrijeme društveno vlasništvo podržavili, da bi ga potom privatizirali”.
Politički kontinuitet održavaju gotovo sve partije koje su na ovom prostoru učestvovale u vlasti tokom poslednjih tridesetak godina. Samozvani socijalisti koji su u Srbiji i Crnoj Gori vladali tokom devedesetih u praksi su predstavljali nacionalističku opciju, ali i začetnike neoliberalnih politika, u specifičnom kontekstu sprege države, ratnih profitera i ekonomske elite nastale privatizacijskom pljačkom. Sprovođenje neoliberalnih mera ubrzava se nakon 2000. godine, kada dolazi i do jačanja istorijsko-revizionističkog narativa - izjednačavaju se četnički i partizanski pokret, odnosno njihov doprinos pobedi u Drugom svetskom ratu, rehabilituju se vodeće ličnosti četničkog pokreta i kolaboracionisti, a proces restitucije omogućava da se na ionako dramatičnu nejednakost u dohocima nadoveže i sve veća imovinska nejednakost. Druga decenija 21. veka, pored konsolidovanijeg napada na socijalističke tekovine, donela je i veću vidljivost saradnje između vlasti i različitih nacionalističkih i fašističkih grupa, putem njihovog otvorenog uključivanja u sprovođenje državnih projekata.
U Sloveniji, „u ekonomskom pogledu skoro sve partije, sa izuzetkom Levice, zagovarale su ili primenjivale različite (neo)liberalne mere u vreme kada su bile na vlasti”, kaže Anej Korsika, pisac i dugogodišnji levičarski aktivista iz Ljubljane. „One se međusobno razlikuju samo po tome koliko daleko idu u tim politikama. Neke od njih otvoreno zagovaraju agresivnu privatizaciju državnih preduzeća, dalju liberalizaciju i deregulaciju države blagostanja, obrazovnog i penzijskog sistema, zdravstva, dok se neke druge zalažu za neoliberalne politike ali ‘sa ljudskim likom’... kao da je to uopšte moguće.”
Pored sličnosti u pogledu novog ekonomskog uređenja u svim republikama, revizionistički narativi svode se na demonizaciju partizanskog pokreta i Komunističke partije. Aktivisti i aktivistkinje okupljeni u „Antifašističkom vjesniku”, radikalnom aktivističkom mediju pokrenutom pred 70. godišnjicu pobede nad naci-fašizmom, ovako opisuju situaciju u Hrvatskoj:
„Često i nominalna ljevica plaća danak višedesetljetnoj tuđmanovskoj ‘politici pomirbe’kao i globalno raširenoj, a znanstveno dubioznoj, ‘teoriji o dva totalitarizma’: prešutno pristajući na viktimološko prebrojavanje mrtvih po kojemu su ‘zločini počinjeni na svim stranama’ nerijetko završava u kompromisu relativizacije koji od antifašizma čini tek imperativ pristojnosti prema manjinama; rješavajući se ‘balasta’ radikalne komunističke politike jednakosti i ekonomske demokratizacije katkad gubi iz vida temeljne antifašističke principe i politiku. Taj kompromis svakako otvara prostor za eklatantnu ustašizaciju javnog prostora.”, navode iz Antifašističkog vjesnika.
U Makedoniji pak revizionistički narativ ide još dalje: „Tokom vladavine VMRO-DPMNE-a (2006‒2016), velikog maha je uzela takozvana antikvizacija makedonskog identiteta, izmišljeno poreklo makedonskog naroda kao direktnih potomaka antičkih Makedonaca i Aleksandra Makedonskog, bez imalo slovenske krvi, kulturnog i istorijskog nasleđa”, kaže Sonja Stojadinović, politikološkinja i aktivistkinja levičarskog pokreta Solidarnost. „Jedna od teza koje su se koristile tokom antikvizacije bila je da je slovensko poreklo makedonskog naroda izmišljotina komunističkog sistema.”
Revizionistički narativi nisu zaobišli ni Crnu Goru, ali je antifašizam opstao, smatra Milivoje Krivokapić, aktivista KC Punkt iz Nikšića. Zvanična politika Crne Gore formalno se protivi rehabilitaciji četničkog pokreta, ali nema tako nedvosmislen odnos prema Zelenaškom pokretu koji je otvoreno sarađivao sa okupacionim snagama tokom Drugog svetskog rata, po čemu se može zaključiti da je “crnogorski revizionizam na neki način selektivan.”
„Duh NOB-a i prilično lijen koncept crnogorskog nacionalizma uslovili su da antifašistička zaostavština ostane snažna u našem društvu”, tvrdi Krivokapić. „Ipak, antifašizam se danas doživljava više ikonografski nego suštinski, pa se sve zadržava na slavljenju onoga što je bilo, bez jasnog sagledavanja sadašnjih fašističkih narativa prema kojima treba izraziti otpor. Sve u svemu, crnogorski antifašizam jasno je usmjeren ka protivljenju revizionizmu.”
Iako se antifašistički kolektivi i aktivistki/kinje u svom radu susreću s raznim ograničenjima ‒ od malobrojnosti i poteškoća u povezivanju, preko faktičke ilegalnosti rada uzrokovane hegemonijom desnih politika, pa i apatije ili straha u široj zajednici, antifašistički otpor aktuelnom sistemu postoji i poslednjih godina jača. U Srbiji, kao i u drugim zemljama, a posebno od izbijanja ekonomske krize, sve je jasnije da jedini izlaz leži u radikalnoj promeni sistema.
Politički pejzaž je takav da gotovo sve mejnstrim političke stranke ili grupe u Srbiji nude isključivo prokapitalističke ideje. Poseban problem u kontekstu antifašizma predstavljaju i one stranke koje uprkos desničarskoj ideologiji ili praksi prisvajaju antifašističko nasleđe.
Slično se odigrava i u Sloveniji. „Levo-liberalne partije rado se pozicioniraju kao da su na pravoj strani istorije, pa time i naslednice antifašističke borbe, partizanskog narodnooslobodilačkog pokreta, itd. One žele da politički i kulturološki profitiraju na antifašističkoj borbi, dok istovremeno osmišljavaju i reprodukuju savremene forme fašizma ili implementiraju sopstvene protofašističke politike, kao što je to slučaj s postavljanjem ograde od bodljikave žice na granici sa Hrvatskom i opštoj neprijateljskoj nastrojenosti spram izbeglica”, kaže Anej Korsika. Aktuelni antifašisitički otpor revizionizmu, smatra on, odvija se kroz obrazovni, medijski i politički sistem, odnosno na onim mestima koje revizionisti uzurpiraju. „Stranka Levica i različite organizacije i kolektivi, studentske grupe, partizanske organizacije ukazuju na to da partizanska oslobodilačka borba nije bila samo pitanje nacionalnog oslobođenja već i društvene transformacije, odnosno revolucije. Uprkos problemima koje izaziva marginalni položaj antifašističkih i levičarskih kolektiva u dominantno desnom okruženju, kao i unutrašnja neslaganja na levici u vezi s različitim pristupima kada su u pitanju istorijski revizionizam ili pokušaji nacističkih okupljanja, levica se brzo organizuje protiv”, kaže Korsika. „Ipak, mnogo je opasniji trend povratka politika sa fašističkim tendencijama birokratskim putem, koje možemo videti širom Evrope, posebno u vezi sa izbeglicama.”
U Bosni i Hercegovini se revizionistički narativi sve manje maskiraju, a sve otvorenije pokazuju fašističku suštinu. „Hrvatska elita slavi ustaški pokret i NDH kao žrtve komunizma i diže im spomenike”, kaže Minel Abaz, dok je bošnjačka vladajuća nacionalistička elita „nažalost krenula istim putem, pa je u Kantonu Sarajevo vodila žestoku bitku da nazove jednu osnovnu školu po ustaškom ideologu Mustafi Busuladžiću. Srpska elita ne slavi otvoreno četnički pokret i zločine, ali srbizira partizanski pokret, ignorišući druge narode i narodnosti, a u nekim slučajevima upućuje i govor mržnje prema tim narodima, nazivajući ih saradnicima okupatora/nacista/fašista.”
Kada je reč o antifašističkom otporu aktuelnoj situaciji u Srbiji, postojanje više levih i anarhističkih antifašističkih kolektiva u periodu od 2000. godine do danas dovelo je do organizovanja brojnih antifašističkih marševa, suprotstavljanja delovanju ili okupljanjima nacističkih i fašističkih grupa, održavanju antifašističkih festivala, ali i protestnih okupljanja protiv antiromskih ili anti-LGBT aktivnosti države i desničarskih grupa. Važno je pomenuti i antifašistička organizovanja protiv sudskih rehabilitacija vođa četničkog pokreta i kolaboracionista koja su organizovana poslednjih godina.
Važan deo antifašističkih aktivnosti jeste i povezivanje ljudi u zajedničkoj borbi. U Hrvatskoj, aktivisti i aktivistkinje „Antifašističkog vjesnika” navode nekoliko primera iz lokalnog konteksta. „’Antifašistički vjesnik’ djeluje kao aktivistička medijska grupa koja ustrajava u raskrinkavanju revizionističkih falsifikata, i na neki način – zapravo najčešće virtualno – okuplja ljude. Naime, često nam se javljaju ljudi koji u svojim lokalnim zajednicama uređuju antifašističke spomenike, upozoravaju na lokalne ustašluke i suprotstavljaju im se.” I mnoge druge grupe rade na ovom polju. „Srpsko narodno vijeće ustrajno komemorira žrtve ustaških pokolja, ali i restaurira spomenike. Ove godine organizirali su i antifašistički kamp u ličkom mjestu Srb, gdje je 27. jula 1941. godine otpočeo narodni ustanak; unatrag nekoliko godina Mreža antifašistkinja Zagreba obnovila je manifestaciju ’Trnjanski kresovi’, obilježavanje godišnjice oslobođenja Zagreba; treba svakako spomenuti osmomartovski Noćni marš u organizaciji kolektiva ’Faktiv’, kao i zagrebačku povorku ponosa koja već godinama stupa i nastupa pod zastavom eksplicitnog antifašizma. Jedan od primera međunarodnog povezivanja je i ovogodišnji kontramiting ustaškom derneku u Blajburgu, koji je ’Radnička fronta’ organizirala sa slovenačkim i austrijskim aktivističkim grupama i političkim partijama.”
Kao i u drugim republikama, u Bosni i Hercegovini institucionalizovana levica ne postoji, navodi Minel Abaz. „Aktivistički kolektivi postoje, ali su borbe 2013, 2014. i 2015. neminovno uradile svoje ‒ došlo je do zamora. Neke stvari se nisu promijenile, pa su se ljudi povukli, a neki od njih su i napustili BiH. Moraće proći neki period usaglašavanja, čitanja, razmatranja, analiziranja, kao i neki okidač kakav je bio JMBG ili februar 2014. da se neke stvari pokrenu”, kaže on. „Ipak, ljevica postoji kao skup aktivista, sindikalista, nezavisnih intelektualaca, novinara, profesora, pisaca, ili nekih manjih grupa ljudi koji se, svako na svoj način, na svojim radnim mjestima/zajednicama, bori protiv revizionizma; neki tekstom, neki javnim protestima, neki grasrutsakcijama”, navodi Abaz.
Prema Milivoju Krivokapiću, crnogorska društveno-politička scena uskraćena je za organizovanu ljevicu. „Tačnije, aktivni i angažovani isključivo ljevičarski pokreti i organizacije ne postoje. Ipak, to ne znači da ne postoji lijevo raspoloženje među pojedincima i određenim političkim grupacijama.” Napominje da, „iako se aktivisti/kinje susreću sa ozbiljnim strukturnim problemima oličenim u nedostatku kapaciteta ili izdržljivosti, pa i finansija, postoje hvale vredne inicijative iz sfere ekologije, kulture i borbe za prava žena, koje su istrajale i daju odlične rezultate.”
U Makedoniji je slična situacija. Iako je jedan od većih problema s kojima se aktivisti/kinje suočavaju nedostatak novca, antifašistički otpor je razvijen. „Osim obeležavanja datuma i posećivanja spomenika iz NOB-a, antifašistički otpor revizionizmu praktikuje se time što se sve više i glasnije govori o radničkim pravima jer se fašizam u Makedoniji lako instalira siromaštvom”, navodi Sonja Stojadinović.
Maja Krek i Jelena Veljić
