U današnjem broju Jutarnjeg lista osvanula je dvostrana reklama o magazinu Povijest koji izlazi ovaj četvrtak. Oglas donosi veliku sliku Poglavnika u okršaju s Dražom te najavu članka o "Bitki na Lijevče polju". U najavi još piše: "Nakon deseteljeća šutnje rasvijetljavamo detalje o najvećoj bitki ustaša i četnika", "Kako su snage NDH razbile četnike, kojih je 7000 poginulo i više od 5000 zarobljeno".
Ukupne snage Pavla Đurišića su iznosile maksimalno 6000 četnika, pa ih nije moglo poginuti 7000 kako najavljuje Jutarnji. Vjerojatno se radi o par stotina poginulih četnika i to u borbama i s partizanima i ustašama, a poimenični popisi znaju za samo 53 poginula hercegovačka četnika i 48 crnogorskih. Čak i preuveličani izvještaji HOS-a govore samo o 331 poginula četnika, a ustaške izvore najbolje demantiraju njemački. Oko 150 zarobljenih četnika je naknadno ubijeno u Staroj Gradišci.
Radi se o mitološkoj bitki odnosno dvodnevnom sukobu koja bi trebao viktimizirati četnike, a njihove ratne suradnike ustaše koji su potpisali nebrojeno sporazuma o suranji s četnicima, te ih propuštali kroz teritorij koji su kontrolirali u koljačkim pohodima na partizanska sela.
NDH četnicima davala oružje i mirovine
Glavni stan poglavnika je u lipnju 1942. godine uputio okružnicu u kojoj se precizira postupak oko pregovora s četnicima, koje je trebalo voditi po velikim župama. Ističe se da je dopušteno da četnici obnašaju samoupravnu vlast na područjima koja su držale četničke postrojbe, ali pod kontrolom vlasti NDH, te se zagovara suradnja četnika i oružanih snaga NDH protiv partizana. U jesen 1942. godine pri Ravnateljstvu za javni red i sigurnost MUP-a NDH osnovan je X. odjel zadužen za kontakte s četnicima.
Gotovo svi četnici na području NDH formalno su ili neformalno od polovice 1942. godine surađivali s NDH, bez obzira jesu li bili s njemačke ili talijanske strane crte razgraničenja. Četnici su priznali NDH, a vlasti NDH su priznale četnike kao partnere u borbi protiv partizana. Osim naoružavanja četnika, NDH je omogućavao zdravstvenu skrb za ranjene četnike poput one koje su imali ustaško-domobranski ranjenici. Članovima obitelji poginulih četnika obećana je socijalne skrb pod istim uvjetima kao i vojnicima u službi NDH.
Mit o bitki na Lijevče polja
Lijevča polje je polje između Banja luke i Bosanske Gradiške na kojemu se navodno između 30. ožujka i 8. travnja 1945. godine odvio sukob između Hrvatskih oružanih snaga NDH s jedne strane te crnogorskih četnika s druge strane, koji je po potonje, tobože, završio tragično – 7.000 ih je pobijeno, dok je ostatak likvidiran u Jasenovcu. Ove tvrdnje dio su gotovo u potpunosti izmišljenog narativa, ustaljenog u četničkim krugovima, o tzv. „Bosanskoj golgoti“, čime se referira na povlačenje desetkovanih jedinica JVuO kroz Bosnu krajem Drugog svjetskog rata i njihove gubitke na tom putu.
Nedavno objavljena studija Milana Radanovića, Kazna i zločin: snage kolaboracije u Srbiji. Odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945), sadrži i obradu dosad neiskorištenih arhivskih materijala koji govore i o događajima na Lijevča polju u travnju 1945. godine. No, prije navođenja arhivski i metodološki utemeljene kronologije ovog fenomena, bitno je upoznati se s političkim imaginarijem iz kojega proizlazi gore navedena mainstream interpretacija događaja, koja prema Radanoviću
ima za cilj da hrani stereotip kod srpskih i hrvatskih nacionalista o nekakvom velikom ratnom sukobu između četnika i ustaša, s obzirom na to da je očigledno da su se te dve formacije od sredine 1942. do kraja rata odnosile sa međusobnom tolerancijom, najčešće izbegavajući oružanu borbu, uz povremene sukobe, ali i uz povremeno borbeno sadejstvo i još češće druge oblike saradnje protiv snaga NOVJ.
Neki od važnijih izvora na kojima svoje falsifikate temelje svi koji događaje na Lijevča polju nazivaju „bitkom“, potječu direktno iz emigrantsko-kvislinške štampe. Mihajlo Minić, crnogorski četnik, u svojoj knjizi „Rasute kosti (1941-1945)“, zastupa teoriju o teškoj bitci koja je na Lijevča polju vođena s ustašama. Slične zapise možemo pronaći i u emigrantskim časopisima „Iskra“ te „Američki Srbobran“ u kojima se Lijevča polje naziva „drugim Kosovom“ i „najvećom srpskom katastrofom od 1389. godine“. Nasuprot tome, Radanović zaključuje da se
dvodnevne borbe na Lijevče polju zbog relativno malih gubitaka i relativno slabog intenziteta borbi, u odnosu na broj angažovanih snaga, ne mogu (…) okarakterisati kao bitka.
O širenju mita o "Bitki na Ljevče polju" pridonijela je i činjenica da se na Wikipediji na engleskom jeziku nalazi članak koji je nastao 2007. godine kao puki prijevod s Wikipedije na hrvatskom jeziku bez ikakvih referenci. O pristranosti i karakteru hrvatske Wikipedije naravno ne treba više trošiti riječi.
Gubici crnogorskih četnika na Lijevče polju 4-6. aprila 1945.
Narativ o Bici na Lijevče polju proizišao je iz pročetničke publicistike i periodike sa početka poslednje decenije prošlog veka. U međuvremenu je mit o Bici na Lijevče polju postao široko prihvaćen među ljubiteljima i mistifikatorima istorije Drugog svetskog rata, srpske i hrvatske nacionalističke provenijencije. Obe ove grupacije nekritički istrajavaju u tvrdnjama da se početkom aprila 1945. na Lijevče polju odigrala bitka između četnika pod komandom Pavla Đurišića i Oružanih snaga NDH. Dvodnevne borbe na Lijevče polju zbog relativno malih gubitaka i relativno slabog intenziteta borbi, u odnosu na broj angažovanih snaga, ne mogu se okarakterisati kao bitka, pogotovo zbog činjenice da pročetnički pisci i autori pod bitkom ne podrazumevaju borbe na Lijevče polju između četnika i partizana, koje nisu bile mnogo manjeg intenziteta. Zanimljivo je da ista struktura izbegava da okarakteriše kao bitku borbe oko Tuzle, 23-29. decembra 1944, koje su bile dugotrajnije i koje su podrazumevale daleko veće trajne gubitke JVuO nego što se to dogodilo na Lijevče polju. Ukratko, insistira nje na tezi o Bici na Lijevče polju ima za cilj da hrani stereotip kod srpskih i hrvatskih nacionalista o nekakvom velikom ratnom sukobu između četnika i ustaša, s obzirom na to da je očigledno da su se te dve formacije od sredine 1942. do kraja rata odnosile sa međusobnom tolerancijom, najčeš će izbegavajući oružanu borbu, uz povremene sukobe, ali i uz povremeno borbeno sadejstvo i još češće druge oblike saradnje protiv snaga NOVJ.
Zaključno sa 14. martom 1945, srbijanski i crnogorski četnici su se evakuisali iz Trebave na levu obalu Bosne (Vučijak). Snage pod zapovedništvom četničke Komande Crne Gore, Boke i Sandžaka (crnogorski, hercegovački i sandžački četnici) ostale su na području Vučijaka svega nekoliko dana. Već 18. marta napustile su Vučijak i krenule ka zapadu. U međuvremenu Đurišić je stupio u kontakt sa crnogorskim nacionalistima okupljenim oko proustaškog političara Sekule Drljevića, s ciljem dogovaranja prelaska preko teritorije pod ustaškom kontrolom. Kolone pod Đurišićevom komandom zadržale su se na području južno od Bosanskog Broda do 26. marta, kada su izvršile pokret ka Motajici. Zadržavanje od osam dana na području Bosanskog Broda posledica je pregovora između Đurišićevih predstavnika i Sekule Drljevića, odnosno predstavnika NDH. Pokret ka Motajici podrazumevao je prolazak kroz područje severno od Dervente, koje je bilo pod kontrolom ustaša, ali Đurišićeve snage nisu ometane u maršu.
Cilj grupacije pod Đurišićevom komandom bio je da se u formaciji probije do Julijske krajine gde bi se priključila snagama SDK, dalmatinskim i ličkim četnicima. Pokret prema Motajici predstavljao je kršenje sporazuma koji su u Zagrebu 22. marta 1945. potpisali predstavnici crnogorskih četnika i crnogorskih proustaških nacionalista koji je podrazumevao da snage pod Đurišićevom komandom pređu Savu kod Slavonskog Broda, odakle bi bili transportovani za Sloveniju. Đurišić je pristankom na sporazum pokušao da se oslobodi velikog broja izbeglica, ranjenih i bolesnih četnika. Kršenje sporazuma i samoinicijativno kretanje Đurišićeve kolone ka Bosanskoj krajini, glavni su razlog napada ustaša na Đurišićeve snage na Lijevče polju, 4-6. aprila 1945.
Domaća istoriografija prihvata brojku od „2.700 ranjenika i bolesnika (najvećim dijelom od tifusa)” iz redova crnogorskih četnika i izbeglica koji su krajem marta 1945, preko Slavonskog Broda, prebačeni u Staru Gradišku, nakon potpisivanja sporazuma u Zagrebu. „Sa obolelima je pošao jedan broj bolničkog osoblja i njihove najbliže rodbine.” Sudeći prema nekim izvorima taj broj je bio, ipak, prilično manji i iznosio je oko 800 tifusara i ranjenika, „koji su po prijemu injekcija i lekarske pomoći upućeni u Slavoniju na oporavak. Ovo ljudstvo je bilo spašeno i, po kazivanju, vodila se o njima prilična nega.” Iako je navedeni broj od 2.700 nesumnjivo veći od realnog, on na posredan način sugeriše da su snage pod Đurišićevom komandom brojčano bile znatno oslabljene. Prethodno sam naveo tvrdnju Draže Mihailovića da Đurišićeve snage broje 7.000 crnogorskih i 1.000 hercegovačkih četnika, što je uvećana procena. Nakon prebacivanja ranjenika i bolesnika u Staru Gradišku, na području Motajice, boravilo je oko 5.000-6.000 četnika pod Đurišićevom komandom.
Snage pod komandom Pavla Đurišića, ojačane lokalnim četnicima sa područja Motajice (dva bataljona Motajičke brigade JVuO, ukupno oko 200 boraca), prebacile su se na levu obalu Vrbasa u vremenu od 31. marta do 2. aprila 1944, bez ometanja od strane ustaša, koji su se nalazili u seli ma uz cestu Banja Luka Bosanska Gradiška. Prema podacima Štaba 39. srednjobosanske divizije (3. april 1944), ove snage brojale su „4.000-5.000 četnika”. Uoči prebacivanja na levu obalu Vrbasa, 31. marta kod sela Nožičko, snage pod Đurišićevom komandom su, kako navodi partizanski izvor, pretrpele poraz u borbi protiv snaga 19. krajiške brigade JA, kada je poginulo „130 crnogorskih i domaćih četnika, a 10 zarobljeno”.
Đurišić je načinio grešku što u proboj prema Bosanskoj Dubici nije krenuo odmah nakon prebacivanja poslednjih delova preko Vrbasa ili, makar sutradan. Zahvaljujući tome ustašama su ostavljena dva dana da lociraju četničke snage, dovedu pojačanja i pripreme se za napad.
Nakon prebacivanja preko Vrbasa, prema partizanskim izvorima, četnici su se razmestili u selima Razboj, Laminci, Lilić, Kukulje i Kosjerovo. Pljačkali su hranu, stoku i vršili prisilnu mobilizaciju. Pokret crnogorskih i hercegovačkih četnika zapadno od druma Klašnice Nova Topola krenuo je 4. aprila uveče. Međutim, ustaše, stacionirane u Novoj Topoli i drugim uporištima na pomenutoj cesti, dočekali su četnike i zarobili bolnicu i 40 četnika, koje su poklali. Nakon neuspelog pokušaja pregovaranja sa ustašama, budući da su četnički oficiri koji su poslati kao pregovarači bili zarobljeni od strane ustaša, četnici su odlučili da napadnu ustaše kako bi izvršili ponovni pokušaj proboja prema Pounju. Pripadnici dva bataljo na Motajičke brigade vratili su se na desnu obalu Vrbasa pre otpočinjanja ustaškog napada. Đurišić je iskoristio neobaveštenost motajičkih četnika u pogledu njegovog odricanja poslušnosti Vrhovnoj komandi JVuO.
Partizanski izvori navode da su borbe na Lijevče polju, između četnika i ustaša, uz prekide, trajale dva dana, što potvrđuju i memoarski zapisi pripadnika četničke emigracije.
Publicista Miloslav Samardžić, pozivajući se na istraživanja Veroljuba Maletića, iznosi tvrdnju da je u dvodnevnim borbama na Lijevče polju poginulo ili streljano nakon zarobljavanja oko 100 crnogorskih četnika. Gubici hercegovačkih četnika na Lijevče polju i istočnim padinama Kozare, prema Samardžiću i Maletiću, bili su veći i iznosili su nekoliko stotina poginulih i streljanih boraca u borbama protiv ustaša i partizana. Navedena procena o gubicima crnogorskih četnika u borbi sa ustašama je korektna, uz napomenu da su slične ili ne mnogo veće gubitke u borbi sa ustašama imali i hercegovački četnici. Grupa od nekoliko desetina istraživača iz raznih delova Crne Gore, sačinila je spisak crnogorskih četnika koji su decembra 1944. formirali „Pavlovu kolonu”. Spisak sadrži poimenične podatke za 38 crnogorskih četnika poginulih na Lijevče polju (uz napomenu da je taj broj potencijalno veći za 10 dodatnih imena: naime, za 38 evidentiranih navodi se da su stradali na Lijevče polju, a za 10 da su izgubili život na području Bosanske Gradiške). Druga grupa istraživa ča je sakupila poimenične podatke za 53 hercegovačka četnika stradala na Lijevče polju u borbama sa ustašama i partizanima, uključujući i one koji su streljani od strane partizana, tokom maja, kao zarobljenici.
Gubici hercegovačkih četnika u borbi protiv partizana zapadno od druma Klašnice Nova Topola, poznati su na osnovu depeše Štaba 15. kra jiške brigade Štabu 39. srednjobosanske divizije (9. april 1945) u kojoj se ističe da je 15. krajiška brigada, kao jedinica koja je imala zadatak da bra ni partizansku teritoriju u istočnom Potkozarju, u selima Vilusi i Roma novci, nanela hercegovačkim četnicima (29. puk) gubitke od „80 mrtvih, 50 ranjenih i 12 zarobljenih. Među mrtvima nalazi se kapetan Popović Milorad komandant četničkog puka.” Ovaj podatak demantuje tvrdnje emigrantske publicistike o tome kako je od „oko 800 [hercegovačkih] četnika samo oko 220 uspjelo da se izvuče iz obruča i pripoji četničkoj glavnini”.
Podatak iz navedene depeše dopunjuje izveštaj Štaba 15. krajiške brigade Štabu 39. srednjobosanske divizije (8. april 1945), kao i izveštaji štabova bataljona štabu brigade (89. maj 1945). U izveštaju Štaba 15. krajiške brigade od 8. maja navode se sledeći gubici hercegovačkih četnika, prethodnog dana: „80 mrtvih, broj ranjenih nije ustanovljen, zarobljeno devet neprijateljskih vojnika”. Gubici brigade su iznosili četiri poginula i šest ranjenih. U izveštaju se navodi da je gonjenje razbijenih četničkih delova prema cesti Laktaši N.Topola, sprečila pojava dva ustaška tenka. Ovo napominjem s obzirom na uvreženi stereotip o zajedničkim dejstvima partizana i ustaša protiv četnika na Lijevče polju ili, pak, o navodnim sinhronizovanim dejstvima partizana i ustaša protiv četnika. Sačuvani izveštaji štabova bataljonâ 15. krajiške brigade detaljno rekonstruišu borbe sa četnicima, što nije tema ovog rada. Ako se saberu ukupni gubici protivnika, navedeni u izveštajima štabova bataljona, dobijamo nešto veći broj poginulih četnika (100-150), ali Štab 15. krajiške brigade očigledno nije poklonio potpuno poverenje ovim izveštajima smatrajući ih uveličanim. Iz navedenih izveštaja može se zaključiti da je nekoliko desetina četnika pogi nulo prilikom dejstva artiljerije 15. krajiške brigade.
U bezizlaznoj situaciji, Đurišić i njegovi oficiri odlučili su da se sa oko 600-700 boraca prebace natrag na desnu obalu Vrbasa, a da ostatak, odnosno većina boraca i izbeglice, prihvate poziv Drljevićevih emisara, odnosno poziv na predaju, i evakuišu se za Staru Gradišku, čime su 6. aprila prestale borbe na Lijevče polju.
U dnevnom izveštaju Glavnog stožera Ministarstva oružanih snaga NDH (9. april 1945), navodi se da se 7. aprila „predalo oko 3.500 crnogorskih četnika 5. i 8. crnogorske divizije”, jugoistočno od Bosanske Gradiške. U istom izveštaju navodi se da se 8. aprila „predalo još 5.500 tih četnika s oružjem, dok se velikosrbsko vodstvo sa 1.300 Srba Hercegovaca, 600 Srba Bosanaca i 100 Crnogoraca prebacilo kod sela Kukolje (20 km jugoiztočno od Bosanske Gradiške) preko Vrbasa na iztočnu stranu”, čime je oružana borba na Lijevče polju okončana. U izveštaju istog organa (14. april 1945), sumiraju se podaci iz izveštaja 7. hrvatske divizije Oružanih snaga NDH o borbama sa crnogorskim četnicima na Lijevče polju. „Poginuo je 331 četnik, velik broj ih je ranjen, a 9.538 ih se predalo, među kojima i 3.241 izbjeglica. Naši su gubitci mali, svega tri poginula i osam ranjenih, zbog upotrebe topničtva, oklopnih kola i samovoza.” U izveštaju se dalje navodi da se „skupina od 3.000” preostalih četnika pod Đurišićevom komandom u noći 11-12. aprila prebacila na levu obalu Vrbasa, nedaleko od Banja Luke, i da se uputila u pravcu zapada.
Oba izveštaja ustaške provenijencije nepouzdana su u pogledu navedenih brojki. Navedeni broj poginulih, a pogotovo broj zarobljenih četnika, kao i podatak o broju preostalih boraca pod Đurišićevom komandom, prilično je uvećan. U citiranom izveštaju od 14. aprila navodi se još je dan nepouzdan podatak – navodni broj preostalih boraca pod komandom Draže Mihailovića (15.000), što je takođe neprihvatljivo velika brojka. Navođenje uveličanih protivničkih gubitaka i umanjenih vlastitih gubitaka karakteristično je za izvore ustaške provenijencije tokom celog Drugog svetskog rata. Sudeći prema sumarnom izveštaju Glavnog stožera MOS NDH od 14. aprila, Đurišić je uoči otpočinjanja borbi na Lijevče polju pod komandom imao oko 9.628 boraca, što je neprihvatljivo velika brojka. Takođe, znatno je uvećan i navod o broju zarobljenih izbeglica (3.241). Obe ove brojke su u koliziji sa navedenim četničkim izvorima o broju boraca i izbeglica u okviru „Pavlove kolone”.
Navedene izvore ustaškog porekla demantuje dnevni izveštaj nemačke Komande kopnene vojske (Vermahta) od 9. aprila 1945, u kom se navodi da se jedinicama potčinjenim toj komandi na području Bosanske Gradiške (reč je o jedinicama iz sastava Oružanih snaga NDH), predalo 5.500 četnika.
Nakon poraza u borbama na Lijevče polju, odnosno na području između druma Laktaši Bosanska Gradiška i leve obale Vrbasa, oko 600 četnika, kako se navodi u partizanskim izvorima, koji se nisu predali ustašama, forsirali su Vrbas na nekoliko mesta, nakon čega su se stacionirali u selima na desnoj obali reke, od Milosavaca do Nožičkog. Partizanske snage koje su se nalazile između Srpca i Prnjavora, kako bi predupredile potencijalni napad crnogorskih i lokalnih četnika i njihovo moguće spa janje sa srbijanskim četnicima okupljenim oko Vrhovne komande JVuO, napale su četnike na desnoj obali Vrbasa. U trodnevnim borbama, od 5. do 7. aprila, koje je 19. krajiška brigada 53. srednjobosanske divizije JA vodila protiv Đurišićevih snaga, četnici su imali znatne gubitke, kako se ističe u depeši Štaba 53. divizije Štabu 5. (bosanskog) udarnog korpusa (9. april 1945):
„Naše snage razbile su neprijatelja koji je imao 50 mrtvih, 45 poto pljenih [u Vrbasu] i 50 ranjenih crnogorskih četnika. Do sada se predalo svega 240 četnika... Zarobljeni [su] žena i dijete Đurišića i još dvije žene nekih pukovnika.”
Podatke o zarobljavanju velikog broja Đurišićevih četnika potvrđuje i izveštaj Štaba 19. krajiške brigade Štabu 53. divizije (26. april 1944), u kom se navodi da je u borbi 7. aprila zarobljeno 266 četnika, dok ih se 10 predalo.
Ostatak četničkih snaga je nastavio proboj ka jugu, desnom obalom Vrbasa, da bi se u noći 10-11. aprila prebacio na levu obalu reke, južno od Banja Luke, s namerom da se probije prema Grmeču. U međuvre menu, Đurišićevu kolonu napustilo je oko 200 četnika pod komandom Vuka Kalaitovića, uključujući deo hercegovačkih četnika, koji su se potom privremeno priključili glavnini JVuO, odnosno srbijanskim četnicima.
Ostatak malobrojnih Đurišićevih snaga, verovatno 100-200 boraca, prema mojoj računici, prihvatio je predlog ustaških delegata, koji su ih presreli jugozapadno od Banja Luke, u blizini Han Kola, i odlučio da se priključi glavnini crnogorskih četnika i izbeglica, u Staroj Gradiški. Crnogorskim četnicima, sada pripadnicima proustaške CNV, zarobljenim pret hodnih danâ na Lijevče polju, nije bilo oduzeto oružje. Takođe, oružje nije bilo oduzeto ni Đurišićevoj grupi.
Nakon nekoliko dana boravka u Staroj Gradiški, Đurišić i njegovi oficiri pokušali su samovoljno da izvedu iz tvrđave vojnike pod njihovom prethodnom komandom, u čemu su ih osujetile ustaše koje su razoružale crnogorske četnike, nakon čega je vojni sud, formiran pod ustaškim patronatom od dojučerašnjih Đurišićevih četnika, sada lojalnih crnogorskom separatističkom lideru Sekuli Drljeviću, odlučio ko je podoban za prihvat u CNV, a ko je nepouzdani element koga treba prepustiti ustaškim egzekutorima. U ovu drugu kategoriju vojni sud je svrstao, prema podacima emigrantske memoaristike, oko 130-150 crnogorskih četničkih oficira i politički angažovanih ličnosti, na čelu sa Đurišićem, koji su u očima crnogorskih separatista važili za nepouzdane, odnosno za nosioce prosrpske politike. Dalji boravak snaga CNV i ustaša u Staroj Gradiški bio je onemogućen pritiskom jedinica JA koje su nastojale da oslobode Bosansku, Staru i Novu Gradišku (sva tri mesta oslobođena su 24. aprila 1945). CNV je nakon formiranja u Staroj Gradiški prebačena na područje Karlovca i Jastrebarskog, „gdje je u taktičkom pogledu, kao i u pogledu snabdijevanja stavljena pod komandu 2. i 5. ustaškog zbora” OS NDH.
Kakva je bila sudbina 130-150 četnika izdvojenih u Staroj Gradiški, uoči oslobođenja ovog mesta i stratišta? Mihajlo Minić, emigrantski pisac i crnogorski četnik koji je boravio u Staroj Gradiški aprila 1945, pominje izdvajanje 32 četnička oficira, na čelu sa Đurišićem, i njihovu likvidaciju u Jasenovcu. Tu brojku potvrđuje svedočenje Metoda Pavlića koji je boravio u Jasenovcu aprila 1945:
„Znam također da su ustaše nekako oko 16. travnja 1945. dotjera li u logor oko 35 Crnogoraca, većinom oficira, navodno odvojenih od Crnogoraca četnika, koji su se zajedno sa ustašama borili, te su ih drugi dan odveli tobože na preslušanje preko Save u Gradinu i tamo ih likvidi rali.”
Prema publikovanim poimeničnim podacima, poznata su imena 31 crnogorskog četnika koji je ubijen u Jasenovcu aprila 1945. Može se pretpostaviti, na osnovu svedočenja emigrantskih pisaca, da je ostatak izdvojenih crnogorskih četnika (oko 100-120) ubijen u Staroj Gradiški.
ODLOMAK IZ KNJIGE
Kazna i zločin: snage kolaboracije u Srbiji. Odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945)" Milana Radanovića, str. 485.